Phân tích bài thơ Ánh trăng

Đề bài

Đề bài: Phân tích bài thơ Ánh trăng

Hướng dẫn giải

      Nguyễn Duy là nhà thơ quân đội, ông trưởng thành trong kháng chiến chống Mỹ, thơ ông cuốn hút người đọc ở cảm xúc chân thành, gần gũi. Thơ ông giàu chất triết lí, đi sâu vào nhưng suy tư, trăn trở về cuộc sống và con người. Ánh trăng cũng là một bài thơ như vậy, tác phẩm như một lời nhắc nhở, tự vấn của tác giả về cách ứng xử với quá khứ.

      Tác phẩm được sáng tác năm 1978, ba năm sau khi đất nước thống nhất hoàn toàn. Người chiến sĩ trở về với cuộc sống đời thường, với những lo toan, tất bật của cuộc sống bởi vậy đã vô tình lãng quên bội bạc với quá khứ. Tác phẩm chính là lời nhắc nhở, cảnh tỉnh con người trước thái độ sống ấy.

      Ngay từ nhan đề bài thơ đã chứa đựng tính biểu tượng, giàu ý nghĩa. Vầng trăng vừa là một hiện tượng thiên nhiên nhưng nó còn là một biểu tượng nghệ thuật. Ánh trăng tượng trưng cho những gì tinh túy, trong sáng, đẹp đẽ nhất, là quá khứ thủy chung, vẹn nguyện. Ánh trăng còn là biểu tượng cho con người chân chất, giản dị, nghĩa tình: là đồng đội, là nhân dân.

      Mở đầu bài thơ tác giả tái hiện lại quá khứ đầy đẹp đẽ giữa con ngươi và vầng trăng: Hồi nhỏ sống với đồng/ với sông rồi với bể/ hồi chiến tranh ở rừng/ vầng trăng thành tri kỉ. Những năm tháng tuổi thơ êm đềm, thiên nhiên gần gũi: đồng, sông, bể luôn ở bên, đó là không gian chứa đầy tình yêu thương. Ở đây cần đặc biệt chú ý trình tự liệt kê, tác giả đi từ nhỏ hẹp đến rộng lớn: từ đồng ruộng quê hương đến biển cả đất nước. Đó là không gian của kỉ niệm tuổi thơ luôn có ánh trăng bầu bạn, ánh trăng còn là nơi lưu giữ biết bao kỉ niệm hồn nhiên, ngọt ngào của tuổi thơ. Không chỉ vậy, khi đã trưởng thành, vào chiến trường đối mặt với nhiều khó khăn, gian khổ, thậm chí cái chết, vầng trăng không chỉ còn là người bạn mà còn là tri kỉ của những người lính. Những năm tháng đó con người được sống một cuộc sống vô tư, hồn nhiên: Trần trụi với thiên nhiên/ hồn nhiên như cây cỏ. Giữa con người và thiên nhiên không còn khoảng cách, tác giả sử dụng biện pháp so sánh hồn nhiên như cây cỏ đã giúp hữu hình hóa tâm hồn con người, cho thấy đó là tâm hồn vô tư, không toan tính thiệt hơn. Từ đó tác giả đã khẳng định: ngỡ không bao giờ quên/ cái vầng trăng tình nghĩa. Trong lòng tác giả vẫn luôn đinh ninh rằng tình cảm hồn nhiên, trong sáng, bền chặt ấy sẽ khiến tác giả không bao giờ quên lãng. Hai khổ thơ đầu đã tái hiện chân thực hình ảnh vầng trăng trong quá khứ, đồng hành cùng người lính, là tri âm, tri kỉ của họ.

      Hai khổ thơ tiếp tác giả tái hiện con người và vầng trăng ở thời điểm hiện tại. Câu thơ từ hồi về thành phố là bản lề khép mở giữa phần trước và phần sau của bài thơ, đánh dấu những thay đổi của con người, họ bước vào cuộc sống đời thường. Họ sống trong không gian thành phố đông đúc, quen ánh điện cửa gương, quen với cuộc sống tiện nghi hàng ngày. Bởi vậy, đã dẫn đến hệ quả tất yếu: vầng trăng đi qua ngõ/ như người dưng qua đường. Vầng trăng vốn là tri kỉ nay lại chỉ là người dưng, thật đắng cay và chua xót biết nhường nào. Con người bị những ồn ào, sa hoa của cuộc sống mà quên đi người bạn tình nghĩa, không cảm nhận được vầng trăng trong cuộc sống hàng ngày của họ. Ánh sáng nhân tạo của những bóng đèn cao áp đã làm vầng trăng bị lu mờ. Con người không chỉ mất đi những cảm nhận về thiên nhiên mà còn đánh mất cả nghĩa tình sâu nặng trong quá khứ. Và một cuộc hội ngộ đầy bất ngờ đã diễn ra: Thình lình đèn điện tắt/ phòng buyn-đinh tối ôm/vội bật tung cửa sổ/đột ngột vầng trăng tròn. Hoàn cảnh diễn ra cuộc hội ngộ vô cùng bất ngờ, ánh sáng nhân tạo vụt tắt, như một lẽ tự nhiên con người vội vàng mở cửa sổ để tìm lại ánh sáng. Và cũng chính lúc ấy vầng trăng đột ngột hiện ra. Đột ngột được đảo lên đầu câu, gợi lên cảm giác bàng hoàng, ngỡ ngàng khi con người gặp lại người bạn xưa. Vầng trăng vẫn vậy, vẫn tròn, vẹn nguyên như thuở xưa, vẫn rất gần gũi bên con người, theo dõi con người không oán thán dù nhận lại chỉ là sự thờ ơ, dửng dưng. Hai khổ thơ đã cho thấy và lí giải sự đổi thay của họ trước và sau chiến tranh, đồng thời tạo dựng nên tình huống kịch tính thức tỉnh tâm hồn họ.

Ngẩng mặt lên nhìn mặt

Có cái gì rưng rưng

Như là đồng là bể

Như là sông là rừng

      Điệp từ mặt được dùng với lối chuyển nghĩa độc đáo, mặt thứ nhất là nghĩa gốc, mặt của con người, mặt thứ hai là mặt trăng được nhân hóa. Hai gương mặt vốn tri âm tri kỉ, sau thời gian dài xa cách nay được gặp lại nhau. Nhưng đây đồng thời cũng là giây phút để con người soi chiếu vào chính mình, để nhận ra những thay đổi theo chiều hướng tiêu cực của bản thân, quên đi quá khứ ân tình khi xưa. Để rồi cái rưng rưng xúc động cũng là giây phút con người thức tỉnh lương tri của chính mình. Và đồng thời hình ảnh những người bạn thuở thiếu thời, khi ở rừng lại ùa về trong kí ức tác giả: đồng, sông, bể, rừng. Và con người càng thức tỉnh hơn khi quá khứ vẫn vẹn nguyên tình nghĩa : Trăng cứ còn vành vạnh/ kể chi người vô tình/ ánh trăng im phăng phắc/ đủ cho ta giật mình. Ánh trăng vẫn vành vạnh tròn, nghĩa tình không thay đổi, không vơi cạn đó cũng là ẩn dụ cho tình cảm vẹn nguyên của nhân dân đất nước. Nhưng đồng thời ánh trăng ấy cũng hết sức nghiêm khắc im phăng phắc vừa bao dung lại vừa nghiêm khắc để nhắc nhở, cảnh báo và cũng là để thức tỉnh con người. Cái giật mình của con người đã đánh dấu sự thức tỉnh trong họ. Nhận ra những cám dỗ vật chất tầm thường mà quên đi những giá trị tinh thần đẹp đẽ, khiến tâm hồn nghèo nàn quá khứ. Nhận ra cần phải biết trân trọng, nâng niu và biết ơn quá khứ.

      Tác phẩm sử dụng thể thơ ngũ ngôn với nhiều sáng tạo độc đáo: Chữ cái đầu khổ viết hoa và dùng duy nhất một dấu phẩy và một dấu chấm kết bài, khiến cho các câu thơ liền mạch, dòng cảm xúc triền miên hơn. Sự kết hợp hài hòa giữa tự sự và trữ tình. Ngôn ngữ, hình ảnh giản dị, gần gũi nhưng giàu sức gợi. Giọng điệu tâm tình, tha thiết, chứa đựng nhiều cảm xúc, suy tư.

      Bài thơ với giọng điệu tha thiết, chứa đựng nhiều suy tư, triết lí đem đến những bài học sâu sắc cho con người. Đó là lời nhắn gửi đến mỗi chúng ta không được lãng quên quá khứ ân tình, thủy chung. Là lời nhắc nhở về đạo lí giản dị mà cao quý thiêng liêng của dân tộc uống nước nhớ nguồn.